پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
نزدیک ترین مردم به خداوند در روز قیامت، کسی است که گرسنگی و تشنگی بسیاری کشیده و در دنیا اندوه زیادی دیده است.
گرسنگی فواید بیشماری در جهت تکمیل نفس و شناخت خداوند برای سالک دارد. روایات زیادی در فضایل گرسنگی وارد شده است. کم خوری و گرسنگی آثار و فواید بی شماری دارد که شاید بتوان گفت کمتر مورد اخلاقی است که بتواند با فواید کم خوری مقابله نماید و بر شکم پرستان واجب فوری و عینی است که هر چه سریع تر به علاج این بیماری بپردازند.
گرسنگی و دیدار با خدا
از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است: با تشنگی و گرسنگی با نفسهایتان مبارزه کنید همانا پاداش این کار همانند پاداش مبارزه در راه خداست. و عملی دوست داشتنی تر از گرسنگی و تشنگی در نزد خدا کسی است که گرسنگی بیشتری کشیده باشد و در خداوند متعال تفکر بیشتری نموده باشد. و به اسامه فرمودند: اگر میتوانی در حال گرسنگی و تشنگی ملک الموت را ملاقات کن تا به بالاترین مقام ها و جاها رسیده و با پیامبران هم منزل شوی و ملائکه از دیدن روحت شادمان شوند و خداوند بر تو درود فرستد. نیز فرمودند: گرسنگی بکشید و بر بدنهایتان سخت بگیرد شاید دلهایتان خداوند متعال را ببیند.
فلسفه و فضیلت گرسنگی
در این روایت به فلسفه و فضیلت گرسنگی اشاره شده است. برای توضیح بیشتر میتوان به سخنان علمای اخلاق که برگرفته از روایات میباشد، مراجعه نمود. آنان برای گرسنگی فواید زیادی گفته اند از قبیل:
الف) صفای قلب: زیرا سیری باعث ازدیاد بخار در مغز شده و مغز حالتی شبیه مستی پیدا می‌کند و نمیتواند خوب فکر کند؛ سرعت انتقال او کم شده و قلب او کور میشود. برخلاف گرسنگی که باعث رقت و صفای قلب میشود. و قلب را آماده تفکری که باعث شناخت میشود، می‌کند. و نوری آشکار پیدا می‌کند.
از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است: کسی که شکم خود را گرسنه نگه دارد اندیشه اش تربیت میشود. و قبلاً نیز ثمرات شناخت و معرفت را شنیدی.
ب) تواضع و از بین رفتن سرمستی و ناسپاسی که منشأ سرکشی است؛ وقتی نفس خوار شد، در مقابل پروردگارش خاضع شده و از سرکشی دست بر میدارد.
ج) شکستن شدت شهوات و نیروهایی است که باعث انجام گناهان کبیره شده و سبب هلاکت انسان میشوند. چون بیشتر گناهان کبیره از شهوت سخن گفتن و شهوت جنسی بوجود میآید و کم کردن این دو شهوت باعث مصون ماندن از خطرها میشود.
د) آمادگی برای انجام تمام عبادتها از چند جهت است؛ که کمترین آنها کم احتیاجی به تخلی و بدست آوردن غذا و کمتر بیمار شدن به بیماریهای گوناگون است – زیرا معده خانه بیماری و پرهیز سرِ هر دارویی است. و نیز مانع بوجود آمدن مشکلاتی که از غذا خوردن بوجود آمده و انسان را محتاج مال و مقام دنیا می‌کند میگردد؛ مال و مقامی که عده بسیاری را هلاک کرده است.
ه) توانایی برای دادن مال، میهمانی دادن، هدیه دادن، احسان و نیکی، رفتن به حج و زیارت و بالاخره انجام تمام عبادتهای مالی است.
انسان نمیتواند این فایده ها را بروشنی درک کند مخصوصاً فایده اول را. تفکر در عمل مانند نتیجه است و غیر آن مانند مقدمات است چون فکر حرکت است و غیر فکر مقدمه و آمادگی برای حرکت.
بهمین جهت درباره تفکر روایت شده است: یک ساعت تفکر بهتر از هفتاد سال عبادت است.
فواید گرسنگی در احادیث
اگر چه در بحث عواقب پرخوری، مواهب کم خوری هم تا حدود زیادی روشن می شود ولی ما به طور جداگانه به ۱۰ اثر دیگر از آثار گرسنگی و کم خوری اشاره می کنیم:
۱- تن درستی و سلامت روح و جسم
ـ امام صادق علیه السّلام می فرمایند:
قِلَهُ الاَکلِ مَحمُودٌ فی کُلِّ قَومٍ، لاَنَّ فیهِ مَصلَحَهَ الباطِنِ وَ الظّاهِرِ
کم خوری خصلتی پسندیده در نزد همه ی اقوام جهان است چون موجب صلاح ظاهر و باطن است.
کلمه ی ظاهر، در جمله ی حضرت علیه السّلام به جهت حفظ از اسقام و امراض است و کلمه ی باطن به جهت سبکی معده و گرسنگی است که انسان را به خضوع و خشوع نزدیک می کند و خضوع و خشوع، یکی از مبادی اصلی صفات محموده است.
ـ سعدی در گلستان می گوید:
اندورن از طعام خالی دار / تا در آن نور معرفت بینی
ـ در سخن دیگری از همان حضرت منقول است که فرمود:
چیزی خطرناک تر از پرخوری برای قلب انسان وجود ندارد؛ زیرا پرخوری دو ارث به جای می گذارد:
۱- قساوت قلب
۲- تهییج شهوات نهفته
ز کم خوردن کسی را تب نگیرد / ز پر خوردن به روزی صد بمیرد
و گرسنگی بهترین غذای روح و طعام قلب مۆمن است.
ـ امام صادق علیه السّلام می فرماید:
هر درد و مرضی از تُخَمَه (پرخوری و سوء هاضمه) حاصل می شود، مگر تب.
ـ امیرالمۆمنین علیه السّلام می فرماید:
حضرت عیسی علیه السّلام به شهری رسید که مرد و زنی فریاد می کردند و با هم نزاع داشتند. حضرت علّت را پرسید؟ مرد گفت: این زن من صالحه است و عیبی ندارد، اما دیگر او را دوست ندارم چون رویش کهنه و بی طراوات و پیر شده است. حضرت به آن زن فرمود: آیا می خواهی رویت تازه و با طراوت شود؟
گفت: آری! حضرت فرمود: طعام زیاد مخور و سیر مشو؛ زیرا طعام زیاد معده را به جوش می آورد. زن چنین کرد و بعد از مدّتی به حال اوّل بازگشت و محبوب شوهر شد.
ـ امام کاظم علیه السّلام می فرماید:
اگر مردم در خوردن اعتدال می ورزیدند، بدن هایشان سالم می ماند.
ـ امام علی علیه السّلام می فرماید:
لا یَجتمِعُ الجُوُعُ و المَرَضُ
گرسنگی و بیماری با هم جمع نمی شود.
ـ همان حضرت علیه السّلام می فرماید:
از عادت پرخوری بپرهیز، که این کار مایه ی سر برداشتن دردها و بیماری ها می شود.
ـ همان حضرت علیه السّلام می فرماید:
کم خوردن نفس را گرامی تر و تن درستی را پایدارتر می کند.
۲- اندیشه ی زلال و پاک
ـ امام علی علیه السّلام می فرماید:
هر کس در خوردن اندازه نگه دارد، تن درستی اش فزونی گیرد و اندیشه اش سالم ماند.
ـ امام سجّاد علیه السّلام می فرماید:
کسی که به خداوند می اندیشد و از او می ترسد و برای او کار می کند باید خود را بر گرسنگی تمرین و عادت دهد، به طوری که به سیری شور و شوق نداشته باشد.
اسب ها را نیز همین طور برای پیروزی در مسابقه و گرفتن جایزه، ورزیده و لاغر می کنند.
۳- لذّت بردن از غذا
ـ امام هادی علیه السّلام می فرماید:
شب زنده داری خواب را دلنشین تر و گرسنگی، غذا را لذّت بخش تر می نماید.
۴- محبوب ترین اعمال نزد خداوند متعال
ـ پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
جهاد کنید با نفس های خود، با گرسنگی و تشنگی که اجر آن مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده و عملی نزد خداوند محبوب تر از گرسنگی و تشنگی نیست.
۵- حساب آسان، سیری و نزدیکی به خداوند در قیامت
ـ امام علی علیه السّلام می فرماید: هر که خوراکش کم باشد کمتر حساب پس دهد.
ـ پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
خوشا به حال کسی که غذا نخورد و گرسنگی بکشد؛ زیرا ایشان در قیامت سیر هستند.
ـ پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
نزدیک ترین مردم به خداوند در روز قیامت، کسی است که گرسنگی و تشنگی بسیاری کشیده و در دنیا اندوه زیادی دیده است.
ـ رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
طولانی ترین ساعات، روزها و سنوات گرسنگی انسان در صحنه ی قیامت، برای کسانی است که بیشترین ساعات و ایّام روزگار دنیای خود را با سیری به سر برده اند.
۶- داخل شدن در زمره ی اولیاء خدا
ـ از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم پرسیدند: علامات خاصّان چیست؟
فرمود: در دنیا زندانی اند.
زبان هایشان را از پرگویی بازداشته اند.
شکم هایشان را از پرخوری نگه داشته اند.
ـ توضیح دادیم که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در وصف کسانی که نیمی از گنجایش معده را پر می کنند، فرمودند: این وضعیت، بخشی از پیامبری است.
ـ در حدیث معراج یکی از صفات اولیاء خدا آمده است:
شکم هایشان از خوراک حرام خالی است.
ـ علاّمه نراقی در کتاب معراج السّعاده به نقل از یکی از زوجات رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می نویسد که:
رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم هرگز سیر نشد و چه بسا گاهی او را گرسنه می دیدم و دلم به حال او می سوخت و گریه می کردم.
روزی به آن حضرت عرض کردم: جانم فدایتان! چرا آن قدر غذا می خورید که فقط قوّت شما باشد و به اندازه ی رفع گرسنگی غذا نمی خورید؟ مگر چه ضرری دارد؟
آن حضرت فرمود: برادران من از پیامبران اولوالعزم بر حالتی بدتر از من صبر می کردند و بر همین حالت از دنیا رفته و به محضر پروردگارشان حاضر شدند و خداوند ایشان را اکرام فرمود. من شرم دارم که بر حالت رفاهیت بگذرانم و مرتبه ام پست تر از ایشان باشد. پس صبر کردن در این چند روز کوتاه دنیا، محبوب تر است از کم شدن نصیب و بهره ی آخرت، و هیچ چیز نزد من محبوب تر از این نیست که به برادران و دوستان خود ملحق شوم.
ـ امام صادق علیه السّلام می فرماید:
عدّه ای برای دیدار امیرالمۆمنین علیه السّلام به خانه ی آن حضرت رفتند و خود را از شیعیان حضرت معرفی کردند.
حضرت فرمود: چرا سیمای شیعیان را در چهره ی شما نمی بینم؟
عرض کردند: مگر شیعیان چگونه اند؟
فرمود: شیعیان ما کسانی هستند که این ویژگی ها را دارند:
۱- رنگ چهره ی آن ها از بی خوابی به زردی گراییده است.
۲- چشمانشان از فرط گریه و راز و نیاز شبانه به درگاه خدا، کم نور شده است.
۳- شکم های ایشان از شدّت گرسنگی به پشت چسبیده است.
۴- لب هایشان از کثرت دعا کردن به پیشگاه الهی خشکیده است.
۵- کمرهای آن ها از عبادت شبانه خمیده است.
۷- محبوبیت نزد فرشتگان
ـ از وجود نازنین پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمودند:
هر کس که زیاد تسبیح و تمجید حق کند و کم بخورد و کم بنوشد و کم بخوابد، فرشتگان مشتاق او می شوند.
۸- اعطای حکمت
ـ پیامبراسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
نور حکمت، گرسنگی است و دور شدن از خدا، سیری. پس سیر نباشید که نور معرفت در دل هایتان می فسرد و خاموش می شود.
۹- عبادت
کم خوری به قدری اهمّیت دارد که فقط زمینه ساز برای مواهب دیگر نیست، بلکه نفس کم خوری هم یک عبادت و ارزش است. در این رابطه تصریحاً در روایات ذکر شده است.
ـ رسول مکرّم اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:
کم چیز خوردن عبادت است.
۱۰- دیدار با خداوند و رضایت پروردگار از ایشان
ـ عیسی بن مریم علیه السّلام می فرماید:
گرسنگی دهید جگرهای خود را، و برهنه و عریان دارید بدن های خود را، که شاید به این جهت دل های شما خدا را ببیند.
گرسنگی بالاترین خصلت مؤمن
علامه حسن حسن‌زاده آملی متولد ۱۳۰۷، روحانی مجتهد، عارف، فیلسوف متأله و مدرس دروس حوزوی است، وی که تاکنون ۸۵ بهار را پشت سر گذاشته است، یکی از اساتید مطرح اخلاق است که در فلسفه، عرفان، فقه، اصول، ادبیات، ریاضیات، علم فیزیک و شیمی و بسیار علوم دیگر نیز تخصص دارد. بازخوانی سخنان اخلاقی این عارف بالله که در کتاب «صراط سلوک» جمع‌آوری شده، خالی از لطف نیست.
*پرهیز از پرخوری/ کم‌خوردن تنها راه مبارزه با نفس
خداوند در قرآن می‌فرماید: «کُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»، بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، به راستی خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد.
ای دوستان من! پرخوری بدون شک، قلب را می‌میراند و نفس را سرکش و طغیانگر بار می‌آورد، بدان که گرسنگی بالاترین خصلت مؤمن است.
یحیی‌بن معاذ چه زیبا گفته است: «اگر ملائکه هفت آسمان را شفیع قرار دهی و ۱۲۴ هزار پیامبر و جانشین آنها و همه کتاب‌های الهی را واسطه قرار دهی که نفست در ترک دنیا با تو همراهی کند و حکم حق را گردن نهد نخواهد پذیرفت، اما اگر گرسنگی را وسیله قرار دهی و از راه گرسنگی وارد شوی، خواهد پذیرفت و مطیعت خواهد شد».
*بهترین حال بنده نزد خدا
حضرت امام صادق(ع) در این باره می‌فرمایند: «شکم، در اثر پرخوری طغیان می‌کند و بهترین حالت بنده در حضور خدا، وقتی است که شکم او را از غذا خالی باشد و بدترین حالت انسان در حضور خد، با شکم پر است».
*آفات پرخوری
حضرت استاد (دام عزه) می‌فرمودند: «فطنه بابطنه» جمع نمی‌شود، پرخور، پرگوی است و آشفته گوی، و در صد کلمه می‌نویسد: آنکه در خوراک مادی خود درایت به کار دارد، داند که «بِطنَه مضّاد فِطنَه» است و بلاهت زاید و فتنه به بار آرد.
*پرخوری مانع سیر الی الله
آخوند ملا حسین‌قلی همدانی (۱۲۳۹ – ۱۱۳۱ ه. ق) یکی از عارفان والامقام و از مبرزین شاگردان سید علی شوشتری و بزرگ‌ترین استاد اخلاق و عرفان در قرون اخیر است، عارف واصل مرحوم ملکی تبریزی درباره ایشان می‌فرماید: ما رایت له نظیرا فی المراتب المذکوره… در مراتب یاد شده (طول سجده، عبادت و …) نظیری برایش سراغ ندارم، ایشان در یکی از دستورالعمل‌های پرمحتوا و ارزنده‌اش به مرحوم سید علی آقای ایراوانی این گونه می‌نویسد: جناب آقا! الحذر، الحذر من قواطع الاربعه: کثره الکلام، کثره الطعام، کثره المنام، کثره المجالسه مع الأنام و علیک بتقلیبها و تبدیلها بذکر الله الملک العلام فی اللیالی و الایام.
*پندی از ابلیس!
امام صادق(ع) برای حفص بن غیاث حکایت فرمودند: روزی ابلیس بر حضرت یحیی(ع) ظاهر شد در حالی‌که ریسمان‌های فراوانی به گردنش آویخته بود.
حضرت یحیی(ع) پرسید: این ریسمان‌ها چیست؟
ابلیس گفت: اینها شهوات و خواسته‌های نفسانی بنی آدم است که با آنها گرفتارشان می‌کنم.
حضرت یحیی(ع) پرسید: آیا چیزی از ریسمان‌ها هم برای من هست؟
ابلیس گفت: بعضی اوقات پرخوری کرده‌ای و تو را از نماز و یاد خدا غافل کرده‌ام.
حضرت یحیی(ع) فرمود: به خدا قسم! از این به بعد هیچ‌گاه شکمم را از غذا سیر نخواهم کرد.
ابلیس گفت: به خدا قسم! من از این به بعد هیچ مسلمان و موحدی را نصیحت نمی‌کنم.
اما صادق (ع) در پایان این ماجرا فرمود: ای حفص! به خدا قسم بر جعفر و آل جعفر لازم است هیچ‌گاه شکمشان را از غذا پر نکنند. به خدا قسم بر جعفر و آل جعفر لازم است هیچ‌گاه برای دنیا کار نکنند.
